واکنش وارونه (Reaction Formation) یکی از مکانیزم‌های دفاعی رایج در روان‌شناسی است که نشان می‌دهد چگونه در مقابل احساسات ناخوشایند و ناسازگار درونی واکنش می‌دهیم. این مکانیسم در زندگی روزمره‌ی ما بیشتر از آنچه تصور می‌کنیم نقش دارد و اغلب به عنوان یکی از نشانه‌های ترومای پیچیده یا تحولی عمل می‌کند. افراد، به‌ویژه کسانی که از دوران کودکی یا در رابطه‌های اولیه خود تجربه‌های آسیب‌زا و پیچیده‌ای داشته‌اند، ممکن است برای جلوگیری از ترک یا عدم پذیرش توسط مراقبان و نزدیکان، احساسات خود را وارونه کنند.
نقش واکنش وارونه در مواجهه با ترومای پیچیده
واکنش وارونه به عنوان یکی از نشانه‌های ترومای پیچیده یا تحولی، کمک می‌کند تا فرد از عواطف ناخوشایندی که به‌خصوص در روابط اولیه یا در برابر مراقبان خود تجربه کرده است، فاصله بگیرد. افراد با چنین آسیب‌هایی ممکن است به جای بیان احساسات واقعی خود مانند ناراحتی، خشم یا ناامنی، به شکل وارونه رفتار کنند و به نوعی محبت افراطی، توجه یا حتی شادی و خنده نشان دهند. این رفتار وارونه از ترس از دست دادن حمایت و مراقبت کسانی ناشی می‌شود که در گذشته به آن‌ها وابسته بوده‌اند، و باعث می‌شود که فرد احساسات واقعی خود را به نفع حفظ رابطه و جلوگیری از ترک شدن سرکوب کند.
واکنش وارونه در روابط نزدیک
این مکانیزم دفاعی، به ویژه در روابط نزدیک و خانوادگی مشهود است. فردی که از ترومای تحولی رنج می‌برد، ممکن است نیاز داشته باشد برای جلب توجه یا حفظ رابطه با مراقبان و افراد مهم، احساسات خود را وارونه نشان دهد. به عنوان مثال، کودکی که نارضایتی یا خشم خود نسبت به والدین را نشان دهد، ممکن است ترس از ترک شدن یا طرد شدن را تجربه کند؛ بنابراین، برای حفظ حمایت والدین، به شکل واکنشی وارونه محبت بیش از حد و پذیرش نشان می‌دهد.
پیامدهای واکنش وارونه و چالش‌های ناشی از ترومای پیچیده
این مکانیزم دفاعی ممکن است در کوتاه‌مدت به فرد کمک کند که از رنج عاطفی در امان بماند و در روابط خود ثبات داشته باشد، اما در بلندمدت باعث می‌شود فرد با احساسات خود قطع ارتباط کند و دچار شکاف عاطفی شود. فردی که به صورت مداوم واکنش وارونه نشان می‌دهد، ممکن است دیگر نتواند به راحتی به احساسات واقعی خود دسترسی داشته باشد و در شناخت خود و روابطش دچار سردرگمی شود.
چگونه با واکنش وارونه و اثرات ترومای پیچیده مواجه شویم؟
آگاهی از واکنش وارونه و شناخت ارتباط آن با ترومای پیچیده، اولین گام برای مدیریت بهتر احساسات است. درک این که این رفتار به‌عنوان دفاعی ناخودآگاه در برابر ترس از طرد شدن یا ترک شدن شکل گرفته است، می‌تواند به افراد کمک کند تا به‌تدریج به عمق احساسات واقعی خود دست یابند. روان‌درمانی، خودآگاهی و کار بر روی اعتماد به نفس ابزارهایی هستند که به فرد کمک می‌کنند از این سازوکار دفاعی فاصله بگیرد و به احساسات واقعی خود دسترسی پیدا کند.
